ენის სახელწოდების აღმნიშვნელი ტერმინები: ლინგვონიმი/ლინგვანიმი, გლოსონიმი/გლოტონიმი, ლოგონიმი და ა.შ.
საკვანძო სიტყვები:
ენის სახელწოდება, ლინგვონიმი/ლინგვანიმი, გლოსონიმი/გლოტონიმი, ლოგონიმი, სოციოტერმინოლოგიაანოტაცია
ენათა სახელწოდებების აღმნიშვნელ ტერმინებთან დაკავშირებულ ერთ-ერთ მთავარ პრობლემას მათი სიჭარბე წარმოადგენს. არსებული მრავალფეროვნებიდან უპირატესის გამოსავლენად სამეცნიერო ლიტერატურაში გამოიყენება სხვადასხვა კრიტერიუმი, მათ შორის,
ფორმობრივი და შინაარსობრივი შესატყვისობა ცნებასთან მიმართებით, სიძველე, სიხშირე და ა.შ. აღნიშნული თავისებურებების გასაანალიზებლად უთუოდ შესაფერის პლატფორმად მივიჩნევთ სოციოტერმინოლოგიას, რომელიც უპირატესობას ანიჭებს აღწერით მიდგომას.
სხვა ერთეულებთან შედარებით გაცილებით ხშირად გვხვდება ტერმინები გლოსონიმი (იონ. ბერძნ. γλῶσσα + ὄνομα ‘სახელი’) და გლოტონიმი (ატ. ბერძნ. γλῶττα + ὄνομα ‘სახელი’).
მათ შორის ოდენ ეს, მინიმალური განსხვავება არსებობს. რაც შეეხება, სამეცნიერო მიმოქცევაში
მათს პოვნიერებას, აქამდე არსებული მონაცემებით, გლოტონიმი ყველაზე ადრე დასტურდება 1976 წელს ჰ. კეჰეინის ნაშრომში. ფაქტია, რომ წარმოდგენილი მონაცემების მიხედვით ძნელია რომელიმე მათგანისათვის უპირატესობის მინიჭება.
ქრონოლოგიურად უადრესია ტერმინი ლინგვონიმი (ლათ. lingua ‘ენა’ + ბერძნ. ὄνομα
‘სახელი’). თავდაპირველად იგი გვხვდება ა. დულიჩენკოს ნაშრომში, რომელიც ესპერანტოს
ენაზე გამოქვეყნდა 1973 წ. ამ ტერმინის საწინააღმდეგოდ არსებობს არგუმენტი, რომ იგი ჰიბრიდული (ლათინურ-ბერძნული) წარმოებაა (მსგავსი, ჰიბრიდული ტერმინები არაერთია ენათმეცნიერებაში და, რა თქმა უნდა, სხვა დარგებშიც). რაც შეეხება მის პარალელურ წარმოებას ლინგვანიმს, იგი იმავე კომპონენტებისაგან შედგება, განსხვავება კი იმაში მდგომარეობს, რომ აქ მოკვეცილია მეორე კომპონენტის თავკიდური ბგერა (რაც, როგორც წესი, იშვიათად გვხვდება ონომასტიკურ ლიტერატურაში). კიდევ ერთ თავისებურებას წარმოადგენს ის ფაქტი,
რომ ზემონახსენებ ერთეულებს შორის იგი ყველაზე იშვიათად იხმარება.
რადგანაც ენათა სახელწოდებების უმრავლესობა მომდინარეობს (და, ამის კვალად, ემთხვევა) შესაბამის ტოპონიმებს, ჯ. მატისოვმა შემოგვთავაზა ახალი ტერმინოლოგიური ერთეული: ლოკონიმი (ლათ. locus ‘ადგილი’ + ბერძ. ὄνομα ‘სახელი’); იგი აღნიშნავს ისეთ ტოპონიმს,
რომელიც ამავე დროს ენის ან დიალექტის სახელმწოდებადაც გამოიყენება.
ტერმინოლოგიური მრავალფეროვნებისა და არაერთგვაროვნებისათვის თავის არიდების ერთგვარი მცდელობა გახლდათ ტერმინ ლოგონიმის შემოღება (ბერძ. λόγος ‘სიტყვა’ + ὄνομα ‘სახელი’) (მ. კლამერი).
ამ ორმა უკანასკნელმა ერთეულმა თავი ვერ დაიმკვიდრა. უნდა აღინიშნოს, რომ კიდევ
რამდენიმე ტერმინი თუ ტერმინოიდი გვხვდება სხვადასხვა პუბლიკაციაში, თუმცა ამ მცდელობებს თითქმის არანაირი ხელშესახები შედეგი არ მოჰყოლია.
რაც შეეხება ენის სახელწოდებას, როგორც ტერმინოლოგიურ ერთეულს, მისი უპირატესობა იმაში მდგომარეობს, რომ იგი ქართულია, თუმცა ორკომპონენტიანია; პრობლემატურია ის ფაქტიც, რომ ჩვენთვის საინტერესო ცნება არა მხოლოდ საკუთრივ ენის, არამედ ენათა გენეტიკური და არეალური დაჯგუფებების, ასევე ენის ნაირსახეობების და მისთანათა სახელწოდებებსაც მოიცავს.
წყაროები
გაბესკირია 2022 – შალვა გაბესკირია, ქართველთა თვითსახელწოდე-
ბა „ქართველის“ ეტიმოლოგიის შესახებ, თავისუფალი უნივერსიტეტის აზიური კვლევების ჟურნალი, 4; https://www.journals.org.ge/index.php/asianstudies/article/view/111/51
გობლი 1979 – Gobl, Hans. Glottonymie, Glottotomie und Schizoglossie: Drei sprachpolitisch bedeutsame Begriffe. Ladinia 3: 7-38.
გოლდი 1977 – Gold, David L. Dzhudezmo. Language Sciences 47; 14-16.
გოლდი 1980 – Gold, David L. The Spanish, Portuguese and Hebrew Names for Yiddish and the Yiddish Names for Hebrew. International Journal of the Sociology of Language 24; 29-42.
დულიჩენკო 1973 – Duličenko, Alexander D. La Lingvonimiko – ĝlaj esenco kaj problemoj. Scienca Revuo de Internacia Scienca Asocio Esperantista, 24/2-3: 83-90.
კეჰეინი & კეჰეინი 1976 – Kahane, Henry & Kahane, Renée. “Lingua Franca”: The story of a term. Romance Philology 30/1: 25-41.
კიკვიძე 2012 – ზაალ კიკვიძე, ენათა სახელწოდებები: ტერმინოლოგია და იდეოლოგია, კავკასიოლოგიური ძიებანი, IV.
კიკვიძე 2013 – Kikvidze, Zaal. Lost and acquired in translation: shades of meaning in language names, General and Specialist Translation/Interpretation: Theory, Methods, Practice. 6th International Conference Proceedings. Kyiv.
კიკვიძე 2017 – Kikvidze, Zaal. On the socioterminological approach to sociolinguistic terminography, 1: Idiolect, Language in Professional Dimension: Communicative and Cultural Aspects. Kharkiv: NUCZU; 167-169.
კიკვიძე 2022-2023 – ზაალ კიკვიძე, ინტერფიქსი როგორც ტერმინი და ცნება: სოციოტერმინოლოგიური მიდგომა, ტერმინოლოგიის საკითხები, V; 206-224.
კლამერი 2010 – Klamer, Marian. A Grammar of Teiwa. Berlin/New York: De Gruyter Mouton.
კოჭლამაზაშვილი 2019 – ლევან კოჭლამაზაშვილი, ქართველურ ენა-კილოთა ინგლისურენოვანი სახელდების პრინციპები, XXXIX რესპუბლიკური დიალექტოლოგიური სამეცნიერო სესიის მასალები; 46-48.
ლორანდო 1994 – Laurendeau, Paul. Le concept de Patois avant 1790, vel vernacular lingua. Mougeon, Raymond and Edouard Beniak, eds. Les origines du français québécois. Sainte-Foy: Les Presses de l’Université Laval.
მატისოვი 1986 – Matisoff, James A. (1986). The languages and dialects of Tibeto-Burman: An alphabetic/genetic listing, with some prefatory remarks on ethnonymic and glossonymic complications. In J. McCoy & T. Light (eds.), Contributions to Sino-Tibetan studies, 3–75. Leiden: Brill.
ომიაძე 2018 – სალომე ომიაძე, ლინგვონიმების საკითხისათვის აქტუალურ ლინგვისტიკურ ცნება-ტერმინთა ლექსიკონში, ტერმინოლოგიის საკითხები, III; 154-158.
პეეტერმანსი 2020 – Peetermans, Andy. The Art of Transforming Traditions: Conceptual developments in early modern American missionary grammar writing. PhD Dissertation in Linguistics. KU Leuven.
რუმი 1996 – Room, Adrian. An Alphabetical Guide to the Language of Name Studies. Lanham, MD: Scarecrow Press.
ფედენი 2011 – Fedden, Sebastian. A Grammar of Mian. Berlin/Boston: Walter de Gruyter.
ღამბაშიძე 1986 – ღამბაშიძე, როგნედა. ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგია და მისი შედგენის პრინციპები. თბილისი: მეცნიერება
