რიტუალი და მისი ცნებით-ტერმინოლოგიური განზომილებები
საკვანძო სიტყვები:
„რიტუალი“, ტერმინოლოგიური ვარიაციები, პრესკრიპტული ანალიზი, დესკრიპტული ანალიზი, სოციოტერმინოლოგიაანოტაცია
სოციოტერმინოლოგია, რომელიც მე-20 საუკუნის 80-იან წლებში ჩამოყალიბდა, ერთეულთა დესკრიპტული ანალიზით შემოიფარგლება და ყურადღებას ამახვილებს ტერმინოლოგიურ ვარიაციებზე მათი სხვადასხვა კონტექსტში პოვნიერების გათვალისწინებით. ვარიაციის პარამეტრები სოციალურ და ეთნიკურ კრიტერიუმებზეა დამყარებული, რაც ხშირად ერთი და იმავე ტერმინის რამდენიმე განმარტების გაჩენას განაპირობებს.
ზემოაღნიშნულ მიდგომაზე დაყრდნობით წინამდებარე სტატიაში განხილულია რიტუალი (1) როგორც ტერმინი და (2) როგორც ცნება.
(1) რიტუალის, როგორც ტერმინის, ფესვების ძიებას ძველინდურ ჰიმნოგრაფიასთან მივყავართ. სხვადასხვა ეტიმოლოგიური ლექსიკონისა და ენციკლოპედიის თანახმად, ტერმინის წარმომავლობა ასეთია: პროტო-ინდო-ირანული hr̥tás (ჭეშმარიტება) → სანსკრიტული ṛtá (სამყაროს წესრიგი) → ლათინური ritus (ჩვეულება). სპეციალურ ლიტერატურაში შენიშნულია,
რომ აღნიშნული ტერმინი რიგვედას ყველაზე მნიშვნელოვან რელიგიურ კონცეფციას წარმოადგენს და მისი ისტორია ძვ.წ. 1600 წლიდან იწყება. ამ ფაქტით უნდა აიხსნას ის გარემოებაც,
რომ განმარტებებში მას პრესკრიპტულად ცალსახად რელიგიური შინაარსი მიეწერება (ენციკლოპედია ბრიტანიკა 1771-1910; კათოლიკური ენციკლოპედია 1907; ინგლისური ენის ეტიმოლოგიური ლექსიკონი 1921, 2006; ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი 1960; უცხო სიტყვათა ლექსიკონი 1989 და ა.შ.).
(2) რიტუალის, როგორც ცნების, ისტორია თავდაპირველად მისი ტერმინოლოგიური გაგების კვალდაკვალ განვითარდა: იგი განიხილებოდა არადასავლური კულტურებისათვის დამახასიათებელ საკვანძო კატეგორიად და მხოლოდ რელიგიური და მაგიური პროცედურების განხილვით შემოიფარგლებოდა. მე-20 საუკუნის დასაწყისში ემილ დიურკემის სოციოლოგიურ კონცეფციაში მომწიფდა იდეა სეკულარული რიტუალების შესახებ, რომელიც მე-20 საუკუნის 60-იან წლებში ირვინგ გოფმანმა „სოციალური დრამატურგიის“ საკითხად აქცია. სტრუქტურალიზმის ტრადიციაში რიტუალი წარმოდგენილია როგორც სემიოლოგიური სისტემის ელემენტი; რიტუალია ყველა ის სამეტყველო მოვლენა, რომელიც მეტნაკლებად სტანდარტიზებულია (მაგალითად, მისალმება-დამშვიდობების რიტუალები და სხვ.).
სტატიის მიზანია რიტუალის სოციოტერმინოლოგიურ ჩარჩოში წარმოდგენა და ამ ერთი ლექსიკური ერთეულის მაგალითზე პრესკრიპტული და დესკრიპტული ანალიზების სხვადასხვაობის ჩვენება. საილუსტრაციო მასალად, სხვადასხვა დროისა და ენის ლექსიკონებისა თუ ენციკლოპედიების გარდა, გამოყენებული იქნება ქართული ენის ეროვნული კორპუსიდან ამოკრებილი შესაბამისი კოლოკაციური მაგალითები.
წყაროები
ბარტი 1972 – Barthes, R. Mythologies. New York: Noonday Press (Translated from the French Mythologies (c) 1957 by Editions du Seuil, Paris).
ბლუმფილდი 1908 – Bloomfield, M. The religion of the Veda. New York: G. P. Putnam's sons.
ბოკოკი 1974 – Bocock, R. Ritual in Industrial Society: a sociological analysis of ritualism in modern England. London: George Allen & Unwin.
ბრაუნი & ლევინსონი 1987 – Brown, P. & Levinson, S. Politeness: Some Universals in Language Usage. Cambridge: Cambridge University Press.
გოდენი 2005 – Gaudin, F. La socioterminologie. Langages, #157, pp. 80-92.
გოდენი 1993 – Gaudin, F. Socioterminologie: du signe au sens, construction d’un champ. Meta, Vol. 38, #2, 293–301.
გოფმანი 1967 – Goffman, E. Interaction Ritual. Essays in Face-to-Face Behavior. New York: Pantheon Books.
გოფმანი 1956 – Goffman, E. The presentation of self in everyday life. Social Sciences Research Centre, Monograph No. 2.
გრაიმსი 2000 – Grimes, R. L. Ritual. Guide to the Study of Religion, Ed by Braun, W. & McCutcheon, R., T. London and New York: Cassell, pp. 259-270.
დიურკემი 1915 – Durkheim, E. The Elementary Forms of the Religious Life. Eng. trans., Joseph Ward Swain. London: George Allen & Unwin Ltd.
მური & მაიერჰოფი 1977 – Moore, S. F. & Myerhoff, B. G. Secural Ritual. Assen: Van Gorcum.
სავილ-ტროიკი 2003 – Saville-Troike, M. The Ethnography of Communication: An Introduction. Oxford: Blackwell Publishing, 2003.
ჰოლდრიჯი 2004 – Holdrege, Barbara A. (2004), "Dharma", in Mittal, S.; Thursby, G. (eds.), The Hindu World, New York: Routledge, pp. 213–248.
ლექსიკონები
ენციკლოპედია ბრიტანიკა 1910 – The Encyclopaedia Britannica: or, a dictionary of arts, sciences, literature and general information. By Chisholm Hugh, eleventh Edition, vol. XXIII.
ენციკლოპედია ბრიტანიკა 1797 – The Encyclopaedia Britannica: or, a Dictionary of Arts, Sciences and Miscellaneous Literature. By National Library of Scotland, third edition, vol. XVI.
ენციკლოპედია ბრიტანიკა 1771 – Encyclopaedia Britannica: or, a Dictionary Of Arts and Sciences compiled upon a new Plan. By National Library of Scotland, first Edition, vol III.
ენციკლოპედია ირანიკა 1987 – Encyclopædia Iranica. By B. Schlerath, P. O. Skjærvø, vol. II, Fasc. 7.
კათოლიკური ენციკლოპედია 1907 – The Catholic encyclopedia; an international work of reference on the constitution, doctrine, discipline, and history of the Catholic Church. By Charles George Herbermann, Edward A. Pace, Condé Bénoist Pallen, Thomas J. Shahan, and John J. Wynne ed. (1913), Vol 13. New York: The Encyclopedia Press.
მონიე-უილიამსი 1899 – A Sanskrit-English dictionary. By Monier-Williams (1819-1899). Oxford Clarendon Press, 1960 edition.
პარტრიჯი 1958 – Origins: A Short Etymological Dictionary of Modern English. By Eric Partridge. New York: The Macmillan Company.
სკიტი 1882 – An Etymological Dictionary of the English Language. By Walter William Skeat. Oxford: Printed at the Clarendon Press for Macmillan and Co.
უიკლი 1921 – An etymological dictionary of modern English. By Weekley, E. London: J. Murray.
ჩიქობავა 1964 – ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი. არ-ნოლდ ჩიქობავას რედაქციით. ტ. VIII. თბილისი: საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა.
ჩიქობავა 1960 – ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი. არ-ნოლდ ჩიქობავას რედაქციით, ტ. VI. თბილისი: საქართველოს სსრ მე-ცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობა.
ჭაბაშვილი 1989 – ჭაბაშვილი, მ. უცხო სიტყვათა ლექსიკონი. თბილისი: „განათლება“.
